Wat de meeste mensen ook van hun 'egoïsme' mogen denken en zeggen, toch doen ze hun leven lang niets voor hun ego, maar alleen voor het fantoom van dit ego, dat zich in de hoofden van hun omgeving over hen gevormd en zich daaraan meegedeeld heeft [...].
Deze nevel van meningen en gewenningen groeit en leeft vrijwel onafhankelijk van de mensen die hij omhult; in deze nevel ligt de enorme invloed besloten van algemene oordelen over 'de mens' - al deze zichzelf onbekende mensen geloven aan de bloedeloze abstractumn 'mens', dat wil zeggen aan een fictie; en elke verandering die met dit abstractum ondernomen wordt [...].
Dit alles omdat iedere enkeling uit deze meerderheid niet bij machte is een werkelijk, voor hem toegankelijk en door hem doorgrond ego tegenover de algemene bleke fictie te stellen en die daardoor teniet te doen. - Friedrich Nietzsche, Morgenrood.
Tot mijn grote spijt is het seizoen van 'Het Filosofisch Kwintet" wederom voorbij. Ik heb kunnen genieten van zeer diepgaande gesprekken over een variëteit aan thema's: vrijheid en vrijheid van meningsuiting, bildung, saamhorigheid, gelijkwaardigheid en de menselijke maat. Het meest fascinerende vind ik altijd de optimistische kijk op deze thema's, terwijl bepaalde gebeurtenissen ons allerminst optimistisch zouden moeten stemmen. Maar zoals Aristoteles schreef:
Waardoor komt het dat alle mannen die uitzonderlijk zijn geweest in de wijsbegeerte of politiek of de literatuur of de kunsten, melancholici blijken te zijn?
Misschien ligt het antwoord op deze vraag besloten in ons 'mens-zijn', in het feit dat wij nog altijd hoop hebben in ons medemens en uitgaan van het goede in de mens, zoals Socrates geloofde in de mens.
Is het niet de erkenning van het slechte in de mens dat reflecties in onszelf teweegbrengt om morele keuzes te maken? Wij leven in het post-WO2 tijdperk, terwijl wij als samenleving nog altijd de littekens dragen van WO2. Je zou bijna kunnen stellen dat het onze taak is om deze littekens te dragen, zodat wij als samenlevingen nooit meer ons laten verleiden tot totalitaire ideologieën zoals het nazisme. Het is dit sentiment dat ons als samenleving verenigde in het veroordelen van Wilders' 'minder minder'-uitspraak, omdat wij de gevaren van dergelijke uitspraken herkennen en erkennen.
Westerse samenlevingen zijn tot de eeuwenwisseling nog nooit zo stabiel geweest; ondanks alle (maatschappelijke) problemen waarmee samenlevingen geconfronteerd werden is er altijd sprake geweest van een voortgaande ontwikkeling. Deze ontwikkeling werd afgesloten met een vorm van welvaartstoename in de jaren '90 van onvoorstelbare proporties. Je zou bijna kunnen stellen dat wij met onze huidige samenlevingen een 'plafond hebben bereikt van maximale stabiliteit' en dat wij nu zoekend zijn naar nieuwe vormen van stabiliteit.
Om dit 'plafond van stabiliteit' te kunnen doorbreken en hogere vormen van welvaart te kunnen bereiken waren krachten vereist die wij niet meer intrinsiek konden vormen. Waarom zouden wij? Wetenschap is ons nieuwe geloof geworden en God is door Nietzsche dood verklaard, waardoor religie voor ons niet meer van toegevoegde waarde is. Wij hadden de grote vijanden van de vorige eeuw verslagen, zelfs het communisme kon ons geen kwaad meer doen, want Rusland was geen wereldmacht meer.
Hoe ironisch dat 9/11 de kracht werd die onze samenlevingen zouden vormgeven; het gaf ons een gezamenlijke vijand waarmee onze existentiële leegte werd gevuld, waardoor wij nader tot elkaar zouden moeten komen. Dat er overigens binnen onze westerse samenlevingen dwazen bestaan die geloven dat 9/11 een georkestreerde gebeurtenis was, opgezet door de CIA, is een onoverkomelijk feit en getuigt enkel van de vrijheid voor het vormen van onze eigen waarheden.
Helaas creëert elke kracht een tegenwerkende kracht, geheel volgens de derde wet van Newton.
Sociale cohesie leidde tot sociale segregatie op basis van ideologieën, gevoed door angst voor andersdenkenden. Onze empathische vermogens werden gekaderd door religieuze en/of levensbeschouwelijke verschillen. Het gemis aan een nationale culturele identiteit voedde de angst jegens hen die vanuit hun culturele en/of religieuze opvattingen moeite hadden om te integreren in de Nederlandse samenleving.
Opeens werd de gedachte dat de 'multi-culturele samenleving failliet is' breed gedragen, vanwege het gemis aan een culturele identiteit. De persoon die een voorvechter hiervoor was, Pim Fortuyn, overleed helaas op tragische wijze voordat hij zijn beleid ten uitvoer kon brengen.
In diezelfde periode begon de druk op de vrijheid van meningsuiting. Theo van Gogh schreef columns met een dergelijke inhoud dat het voor een hoop mensen dermate schokkend was dat zij besloten actie te ondernemen. De wrede moord op hem en de maatschappelijke verontwaardiging die hieruit volgde was kenmerkend voor de maatschappelijke spanningen dat leefde onder verschillende bevolkingsgroepen.
Ironie ten top dat enkele dagen later het programma 'De grootste Nederlander' Pim Fortuyn als nummer 1 werd verkozen, al hoewel later bleek dat de nummer 2, Willem van Oranje, uiteindelijk de échte winnaar was, maar dit op het moment van bekendmaking nog niet bekend was vanwege technische overwegingen.
Het feit dat Pim Fortuyn had gewonnen was typerend voor de drang (obsessie?) naar een culturele identiteit. Opeens werden wij geconfronteerd met een existentiële leegte die wij niet konden vullen vanwege de diversiteit aan levensbeschouwingen. Ik vraag mij dan af: is het bestaan van een dergelijke variëteit aan levensbeschouwingen binnen onze samenleving niet dé culturele identiteit waarnaar wij zoeken? Waarom kunnen wij enkel onze culturele identiteit vaststellen aan de hand van een vastgesteld moreel kader?
Zelfs Maxima deed drie jaar later de uitspraak:
De échte Nederlander bestaat niet, die overigens daarvoor al was gedaan door de oud-kroonprins van Nederland: Prins Claus. Natuurlijk viel heel emo-Nederland over deze uitspraak, want volgens hun 'bestaat de échte Nederlander wel degelijk!!!'
Ik denk dat wij als samenleving sinds die tijd enorm zoekend zijn (geweest) naar onze culturele identiteit, omdat wij simpelweg niet willen accepteren dat bepaalde bevolkingsgroepen ondertussen deel zijn gaan uitmaken van diezelfde samenleving. Veel mensen denken nog steeds in de "wij-zij-groepen", terwijl deze al enkele decennia niet meer bestaan. De échte Nederlander bestaat inderdaad niet meer, als deze al ooit bestond. Het is een moreel beeld geworden, een ideaal dat wij als samenleving constant vormgeven.
Dit ideaal is de drijvende kracht achter de maatschappelijke discussies rondom bepaalde tradities zoals Sinterklaas. Wij hebben als samenleving moeite met het opgeven van dergelijke tradities, omdat wij er emotionele waarde aan hechten; emotionele waarde waaraan wij in bepaalde periode(n) onze culturele identiteit aan ontlenen.
Voor die culturele identiteit om zich te kunnen ontwikkelen is gelijkwaardigheid een voorwaarde op individueel niveau. Hoe kan een cultuur zich ontwikkelen zonder gelijkwaardigheid?
Hoe ironisch is het dat juist bepaalde fundamentalistische ideologieën deze gelijkwaardigheid schade berokkenen door zichzelf als (moreel) superieur op te stellen. De enige manier om deze superioriteit te bespreken is vanuit de vrijheid van meningsuiting. Het is dan ook niet verwonderlijk dat beide concepten binnen onze huidige samenleving onder druk staan. Zoals in 5e aflevering van het Filosofisch Kwintet over 'gelijkwaardigheid' werd uitgesproken door Paul Scheffer (niet letterlijk, maar mijn interpretatie van zijn woorden):
Hoe kan ik jullie rechten verdedigen vanuit de positie van vrijheid van Godsdienst zonder het bestaan van wederigheid vanuit de propositie dat jullie de grondbeginselen van onze democratie afkeuren, omdat wij ongelovigen zijn?
Om direct antwoord te geven: vanuit een moreel perspectief is dit een onmogelijke taak; vanuit het perspectief van burgerschap mogen zij dit doen, omdat wij hun deze privéleges en vooral de ruimte hebben gegeven om dit te doen; het is hun goedrecht om onze democratie af te keuren, hoe dwaas dat ook is.
Het enige wat wij als samenleving kunnen doen is zorg dragen voor het behoud van onze open samenleving en de ander niet proberen te overtuigen op basis van morele argumenten, want daar is de ander niet vatbaar voor. Het behoud van onze open samenleving kan worden bewerkstelligt door aandacht te blijven schenken aan de rechten van de mens en de burgerrechten binnen onze samenleving, waardoor er uiteindelijk een vorm van wederkerigheid moet ontstaan binnen deze groepen mensen vanuit de erkenning van de rechten van de mens.
Ik denk dat dit een goed moment is om dit schrijven te beëindigen. Wederkerigheid zou het uitgangspunt moeten zijn van onze samenleving; elkander de ruimte te geven voor het uitwisselen van meningen en durven te luisteren naar elkaar. Geen enkele cultuur is superieur aan de ander, hoe graag wij dat ook zouden willen geloven. Voor onze cultuur om zich te kunnen ontwikkelen zullen wij deze ruimte moeten creëren waarin wij de ander de vrijheid geven voor het uitten van diens meningen: vrijheid van meningsuiting.
Dankzij deze vrijheid van meningsuiting geven wij elkaar de ruimte voor het uitwisselen van normen en waarden vanuit onze culturele achtergrond. En dán pas kan een samenleving zich ontwikkelen: door culturele normen en waarden te vergelijken en zoeken naar overeenkomsten van waaruit universele normen en waarden zich ontwikkelen en wij als samenleving een nieuwe vorm van culturele identiteit hebben ontwikkeld.
Is there, or is there not, one thing that every citizen has to have if society is to exist at all? [...] It's respect for what's right, and moderation, and religiousness, and in short, what I refer to as the quality of being a good man.
Protagoras, door Plato, pagina 25 v.d. engelse vertaling door Pengiun Classics.
Mijn vrienden, dank voor het lezen van deze blog! Ik had weer eens zin om mijn gedachten op papier te zetten en na te denken waar ik de komende tijd over wil gaan schrijven. Ik wens jullie allen een heel fijn weekend toe. Een dikke knuffel van jullie amateurfilosoof, Halbe!
Geen opmerkingen:
Een reactie posten