Filosofisch intermezzo - Ethische dillemma's tussen mens en dier

Welovergwogen keuze is duidelijk iets vrijwilligs, maar zij is niet hetzelfde als vrijwillig, want wat vrijwillig is, heeft een groter bereik. Immers ook kinderen en andere levende wezens dan de mens zijn in staat tot het verrichten van een vrijwillige handeling, maar niet tot een weleoverwogen keuze, en van plotselinge handelingen zeggen we wel dat ze vrijwillig zijn, maar niet dat ze op een weleoverwogen keuze zijn gebaseerd. Alles wijst erop dat de mensen ongelijk hebben die beweren dat weleoverwogen keuze gelijk is aan bgeerte, temperament, het willen, of een bepaalde opvatting. De niet-rationele levende wezens immers hebben niet de weloverwogen keuze, maar wel de begeerte en temperament met ons gemeen. - Ethica Nicomachea - Aristoteles - Pagina 120, nederlandse vertaling door Charles Hupperts en Bartel Poortman.

Een kleine week geleden werd ons land opgeschud door een nieuwsbericht in de media. Ironisch genoeg was dit item al lang koud geworden in het land waar deze kwestie ter sprake was gekomen, aangezien dit item al in de belgische media een week eerder ter sprake was gekomen. Waar ging de rel over?
Er was een belgische kunstenaar genaamd Jan Fabre die in het kader van een uitvoering van kunst over was gegaan tot het gooien van katten. Het verhaal klinkt raar, maar laten we eerlijk wezen, over het algemeen zijn kunstenaars dan ook vrij excentrieke mensen. Niks mis mee, want het zijn juist de mensen die onconventionele gedachten aandragen die een waardevolle bijdrage kunnen leveren aan een maatschappij.
Terug naar het desbetreffende filmpje. De beelden spreken voor zich. De katten vinden het overduidelijk niet leuk om in de lucht te worden gegooid. Het is zelfs duidelijk dat een kat vrij hard neerkomt. Daarna komt Fabre in beeld die een betoog gaat houden dat hij al 30 jaar lang kunst produceert waarmee hij de relatie tussen mens en dier probeert te verbeelden. Ik ga verder geen oordeel vellen over deze kwestie, nee ik wil verder gaan over de vraagstelling of hier daadwerkelijk sprake is van dierenmishandeling. Een hoop mensen roepen dit direct, terwijl ik hier persoonlijk mijn vraagtekens bij zet. Het is zo makkelijk om iets als dierenmishandeling te benoemen, terwijl het in een andere situatie veroorloofd is om te handelen op de manier zoals wordt gehandeld.

Dierenrechten zijn nog steeds een onbestaand feit. Rechtspraak is een proces dat is ontstaan sinds de mensheid tot het besef is gekomen van gelijkwaardigheid tussen mensen. Met het ontstaan van rechtspraak kwam het ontstaan van mensenrechten. Mensenrechten is al een discutabel thema, zo behoren ze universeel te zijn voor het bestaan van het individu, maar worden ze vaak maatschappelijk-cultureel bepaald. Ik ga hier niet verder over uitweiden, een betoog dat hier het dichtst bij aansluit is een vorige blog waarin ik vanuit het perspectief van nihilisme vrijheid heb bekritiseerd. Waar ik verder over wil gaan is het ogenschijnlijke bestaan van dierenrechten. Waar wij een compleet systeem hebben ontwikkeld als model voor het bestaan van mensenrechten, zijn dierenrechten verworden tot een abstract idee dat alleen maar dient ter begripsvorming.
Zo laten wij primair onze irrationele gevoelens bepalen hoe wij staan ten overstaande van een bepaalde diersoort. Hoe 'knuffeliger' wij een dier vinden, des te eerder zijn wij bereid om concessies te doen voor het behoud van een dier. Dat mensen in andere landen hiervan hinder ondervinden vergeten wij vaak. Dat een boer een tijger afschiet omdat het of iemand van de stam heeft aangevallen en wellicht opgegeten geeft de boer een reden om het dier te doden. Voor een boer is het oninteressant dat een tijger in de westerse wereld wordt beschouwd als een bedreigde diersoort, hij beschouwt het als een bedreiging voor zijn leven, dus is het zijn goedrecht om over te gaan tot handelen; of toch niet?

De mensheid is nog steeds groeiende, de parasiet die wij zijn voor onze planeet wordt steeds groter en het enige waarmee wij ons bezig houden is het ten uitvoer brengen van onze doelstellingen, want dat is vooralsnog de manier waarmee wij als mensen ons leven kunnen vormgeven. Hoe vreemd is het dan wel niet dat het behoud van de planeet nog steeds een ondergeschoven thema is binnen de politiek. Politiek gaat over economie, het verbeteren van de koopkracht, het oplossen van politieke kwesties, het nemen van belissingen waarmee de koers van een land wordt bepaald.
Maar natuurbehoud komt op de laatste plaats, want er moet worden gekozen tussen de economie en de natuur, dan kiest de politiek voor de economie. En niet alleen de politiek, u en ik dragen bij aan de verdere verloedering van onze planeet door ons te gedragen als consument. Ik vraag mij af, hoe kunnen wij deze cirkel doorbreken? Heel simpel, zoals ik in mijn vorige blog heb betoogt voor een algehele ontwikkeling die wij als mensheid moeten doorstaan, moeten wij tegelijk meer oog krijgen voor het behoud van onze planeet. Helaas zal iets dergelijks in de praktisch moeilijk, zo niet onmogelijk zijn om te bewerkstelligen.

Een ander voorbeeld is de noodzaak voor het gebruik van proefdieren. Sinds de opkomst van wetenschap zijn proefdieren fundamenteel voor het bevestigen danwel ten uitvoer brengen van experimenten. Zelfs met de huidige stand van wetenschap zijn proefdieren nog altijd een noodzakelijk kwaad voor de ontwikkeling van nieuwe medicijnen. Geen enkel weldenkend cq. moreel ingesteld persoon is voor het gebruik van proefdieren, maar iedere wetenschapper, biomedisch analist of zelfs biotechnicus zal deze uitspraak bevestigen: voor het ten uitvoer brengen van wetenschap is het gebruik van proefdieren noodzakelijk. In feite staat de wetenschap nog in zijn kinderschoenen.
Een vrij gewaagde uitspraak, maar afgaande op de huidige stand van de epistemiologie durf ik deze uitspraak te doen. Elk antwoord op een wetenschappelijke vraagstelling levert meer vragen op, omdat er meer mogelijkheden zijn die kunnen dienen ter verklaring van de onderzochte wetenschappelijke vraagstelling. De enige mogelijkheid dat ons rest is het afkaderen van het onderzoek, abstraheren naar een model dat d.m.v. wetenschappelijke bewijsvoering kan worden aangetoond en het ten uitvoer brengen van experimenten waarmee een model kan worden aangetoond danwel ontkracht. Het voordeel met wetenschappen als wiskunde, natuurkunde, scheikunde, astronomie etc. is dat er geen sprake is van een biologisch systeem, de opzet van de experimenten bevatten een volledig andere manier van uitvoering dan binnen een biologisch systeem.
Door de eeuwen heen heeft de biologie diverse baanbrekende ontdekkingen gedaan, waarvan de laatste de ontdekking was van het DNA dat fungeert voor het doorgeven van genetische informatie van moeder op kind. Maar de exacte mechanismen zijn verre van doordrongen. Om dit te onderzoeken moeten experimenten worden uitgevoerd. Experimenten die vereist zijn willen wij als mensheid ziekten als kanker kunnen verslaan. Het uitvoeren van experimenten binnen een zogenaamd in vitro model ("buiten het lichaam", i.e. in een 'reageerbuisje')is bij lange na geen bevestiging van hetzelfde effect in een biologisch organisme, omdat er dan sprake is van compleet andere (biochemische/biofysische) interacties dan wanneer een model wordt getest binnen een gesloten celsysteem.

Als analist ben ik werkzaam geweest binnen organisaties waarvan ik weet dat er dierproeven werden uitgevoerd. Hoe diep mijn ethische bezwaren gaan, erken ik de noodzaak en zal mijn aversie jegens dierenactivisten blijven bestaan. Echter zal ik nooit mijn principes overhoop kunnen gooien en dierproeven ten uitvoer kunnen brengen. Misschien is dat zwak van mij en ben ik gewoon een hypocriet, ik beschouw mijzelf als een integer persoon met een diep gevoel van moreel besef.
Ik ben iemand die kennis heeft van beide werelden, ik vind dieren een prachtig en uniek fenomeen dat voortkomt uit de natuur. Nog steeds ben ik van mening dat ook dieren tot een zeker punt beschikken over veel meer cognitieve vaardigheden dan dat wij erkennen. Mensen spreken vaak over emoties en gevoelens bij dieren; zelf ben ik nog altijd van mening dat er een metafysisch onderscheid bestaat tussen deze substanties, zoals ik heb verwoord in mijn betoog over ratio vs. emoties. Desalniettemin ben ik wel degelijk van mening dat dieren emoties bevatten. De vraagstelling in wat voor mate dieren over een gevoelsmatig bewustzijn beschikken laat ik in het midden, hier is niet de plek om hier verder op door te gaan.
Dieren beschikken over emoties, zij ervaren angst, hebben lust, een interne drijfveer om zichzelf voort te planten en niet te vergeten de basale drijfveer van honger en dorst. Het zijn levende wezens, ook wij zijn in feite dieren; het enige dat ons onderscheid van andere dieren is dat wij ons als diersoort hebben ontwikkeld met een enorm besef van bewustzijn, waardoor wij onze cognitieve functies zijn gaan ontwikkelen. Op basis van fysiologische bouw is er concreet een onderscheid waarneembaar in de vorming van de zogenaamde "voorhersenen" tussen diersoorten. Vanzelfsprekend beschikken wij in termen van fysiologische bouw over de grootste hoeveelheid voorhersenen t.o.v. andere diersoorten. Wellicht dat dit in verband staat met de evenredige ontwikkeling van een hoger besef van bewustzijn en natuurlijk onslosmakelijk het effect van socialisering en het vormen van groeperingen.
Toch is ook op dit punt een overeenkomst waarneembaar met verschillende dieren. Zoals Frans de Waal heeft aangetoond is empathie, een psychisch fenomeen dat vroeger alleen aan mensen werd toegeschreven, ook aanwezig bij andere diersoorten als dolfijnen, olifanten en natuurlijk apen. Terugkerend op hetgeen is gezegd, geeft dit ons nou als mensheid het recht om ons hoger te plaatsen dan andere diersoorten? Ik denk dat het antwoord voor de lezer wel duidelijk is.

Fabre beschouwt zijn handelen niet als dierenmishandeling. Een zeker persoon beschouwt het onrespectvol behandelen van dieren ook als een vorm van dierenmishandeling. Dit lijkt in zekere zin op hetzelfde idee dat uit Amerika is overgewaaid en op animal planet te zien is onder de noemer van 'Animal Cops', dat overigens hier in Nederland op een compleet verkeerde manier zou zijn uitgewerkt, dat terzijde.
Er zit wel degelijk een punt van waarheid in deze woorden. Juist vanwege het besef dat wij als mensheid hebben ontwikkeld zou het juist van belang zijn om te erkennen dat wij een beter band moeten opbouwen met dieren, dat wij dieren meer als ons gelijke gaan beschouwen en niet als een lager organisme. Het gooien met katten is een voorbeeld hiervan, dit degradeert een organisme, een dier dat emoties kent, een bewustzijn, tot een object dat als een levenloos object wordt behandeld. Dat getuigt niet van respect. Kan je het gemis van respect dan ook direct als dierenmishandeling beschouwen?
Zo ja, waarom beschouwen wij het ten uitvoer brengen van dierproeven niet als dierenmishandeling? Waarom worden wetenschappers, analisten en dierverzorgers niet aangeklaagd door het leed dat zij teweeg brengen bij dieren? Het leed dat zichtbaar wordt veroordelen wij direct, maar het leed dat ontzichtbaar is kunnen wij niet veroordelen. En toch zal er niemand zijn die over durft te gaan tot een strafrechterlijke vervolging (ervan uitgaande dat dit mogelijk is vanuit een juridisch perspectief), want iedereen erkent de noodzaak van het werk dat ten uitvoer wordt gebracht door wetenschappers, door analist en door dierverzorgers. Het is alleen spijtig dat er mensen zijn die dit niet begrijpen en overgaan tot acties die tot een zekere hoogte immoreel te noemen zijn en hun doel voorbij schieten.
Want iedereen vergeet dat wij elke avond nog altijd een stukje vlees op ons bordje willen, want vlees is lekker! En omdat wij en masse vlees zo lekker vinden, vergeten wij voor het gemak dat dat vlees afkomstig is van een koe, varken en/of kip dat ook soms leeft in embarmlijke omstandigheden en ook dat wordt niet beschouwd als dierenmishandeling, terwijl het leed dat deze dieren wordt aangedaan door hun leefomstandigheden is waarschijnlijk vele malen erger dan het gooien van katten.

De definitie van dierenmishandeling lijkt in de eerste instantie vrij direct tot de verbeelding te spreken, maar wanneer het intellect er dieper over nadenkt, dan is het toch niet zo makkelijk om er een definitie hiervan op te stellen dat universeel toepasbaar is - op deze manier wordt de definitie van dierenmishandeling gedegradeert tot een contextuele definitie dat per definitie geen enkel waarheidsbevinding bevat. Wat voor waarde heeft een definitie als het niet kan worden geconcretiseerd door het gemis danwel aanwezigheid van een context? Geen.
Het is altijd zo makkelijk om direct een oordeel te vellen, vooral als het zo tot de verbeelding spreekt. Elke situatie die wij beschouwen danwel waarnemen en waarbij emoties betrokken raken zullen wij anders beoordelen dan wanneer wij eerst luisteren naar onze rede en dat aanvullen met onze emoties. De meeste mensen zullen primair luisteren naar hun emoties, oordelen en daarna pas op een later tijdstip hun rede de kans geven om te 'praten'. En wanneer blijkt dat hun oordeel toch niet zo juist was, dan kunnen zij alleen maar terugtrekken naar een hoekje en zich schamen, want als eenmaal een oordeel is uitgesproken, dan kan deze niet zomaar worden teruggenomen.

Mijn vrieden, ik wens jullie allen een zeer fijne avond toe! Voor hen die morgen vrij zijn wens ik een fijn weekend en voor hen die morgen ook moeten werken, net als ik, wens ik een fijne dag toe en ook alvast een fijn weekend! Een dikke knuffel van jullie semi-filosoof, Halbe!