Filosofisch intermezzo - Het begrip cultuur

Onze tijd maakt de indruk van een interim-toestand; de oude wereldbeschouwingen, de oude culturen bestaan gedeeltelijk nog, de nieuwe zijn nog onzeker en niet ingeburgerd en daardoor nog geen afgeronde eenheid en weinig consequent. Het lijkt alsof alles chaotisch wordt, het oude verloren gaat, het nieuwe totaal niet deugt en steeds slapper wordt.[...] We wankelen, maar het is zaak daar niet angstig van te worden en het nieuw-verworvene prijs te geven. Bovendien kunnen we niet terug naar het oude, we hebben de schepen achter ons verbrand; het enige dat ons rest is dapper te zijn, waartoe dat ook mag leiden. - Als we maar doorlopen, als we maar van de plaats komen! - Friedrich Nietzsche - Menselijk al te menselijk - pagina 162 nederlandse vertaling Boom.

In oktober ben ik begonnen met het schrijven van een betoog over het moraal, de eerste blog was een psychologisch intermezzo waarin ik vanuit een psychologisch perspectief het begrip van het moraal onderzocht en de tweede blog was een filosofisch intermezzo waarin ik vanuit een filosofisch perspectief het begrip moraliteit aan het onderzoeken was. Ik ben geëindigd bij de volgende uitspraak:

moraliteit - de noodzaak voor menselijke existentie en diens menselijkheid om gestelde normen en waarden te hanteren en handhaven om aldoende harmonie te creëeren tussen mensen.

Op het moment van schrijven beschouwde ik dit als een sluitende conclusie voor mijn betoog over het begrip moraliteit, maar terugkomend op dit thema ben ik tot de ontdekking gekomen dat het weliswaar sluitend was voor het betoog, maar niet sluitend als finale conclusie wat het thema moraliteit nu inhoudt. Zo ben ik tot de ontdekking gekomen dat cultuur een vrij grote rol speelt bij de ontwikkeling van moraliteit. Hierbij is er sprake van een diversiteit aan complexe interacties die onvoldoende zijn uitgediept. Cultuur an sich omvat ook een scala aan onderliggende facetten, waarvan normen en waarden de grootste invloed uitoefenen. Vanwege de omvang van dit thema heb ik besloten om dit onderzoek op te splitsen in twee essays, de eerste zal zich gaan centreren op het concept van cultuur, om een eenduidige conclusie over het begrip cultuur te kunnen vormen, de ander zal een integraal betoog worden waarin de kritische punten van de verschillende essays over cultuur & moraliteit worden onderzocht op hun validiteit en of het kan worden gebruikt om tot een sluitende conclusie te komen.

Zoals gebruikelijk zal ik eerst reflecteren op eerdere essays die hierover zijn geschreven. De eerste keer dat ik een kritische beschouwing op onze cultuur ten uitvoer bracht was een filosofisch intermezzo over de vermeende identiteitscrisis waarin ons land zich bevond en mogelijkerwijze nog steeds in bevind. Ik beschouwde de identiteitscrisis als een signaal voor een veranderende cultuur binnen ons land. Deze ideeën heb ik vervolgens verder uitgediept waarin ik de cultuur heb beschouwd als een fenomeen, "het fenomeen van cultuur"
. Uiteindelijk ben ik voorzichtig begonnen met het uitvoeren van een gedachtenexperiment waarin ik het morele individu ben gaan vergelijken met cultuur en diens interacties in een ander filosofisch intermezzo. En nu is het tijd voor het volgende stadium, onderzoeken in wat voor mate de verschillende denkwijzen overeenkomen en hoe al deze punten zich verhouden tot het begrip cultuur.

Laten we beginnen met het vaststellen van de fundamenten van een cultuur. Zoals gesteld is cultuur als volgt gedefiniëerd:

cultuur als existentieel fenomeen is een dynamisch sociologisch mechanisme dat veranderlijk is en per definitie onmogelijk kan worden behouden. Het existeert in het nu en nu is een ongedefinieerde tijdsperiode dat bestaat tussen het verleden en de toekomst.

Dit impliceert dat er geen absolute vorm van cultuur bestaat, maar dat de existentie van cultuur een relatief bestaan omvat, geheel conform menselijke betrekkingen die eveneens nooit absoluut bestaan, maar per definitie binnen relatieve kaders existeren.
Normen en waarden, twee begrippen die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn binnen menselijke betrekkingen. De waardering die wij creeëren voor iets en het hanteren van normen, waarmee wij grenzen stellen aan onze noodzakelijke vrijheid dat eveneens fungeert als een fundament van onze cultuur. Hoe kan cultuur anders ontstaan zonder de mogelijkheid om zich te ontwikkelen zonder enige voorwaarden? In feite zijn normen en waarden en vrijheid twee tegengestelde begrippen die beiden een even grote invloed uitoefenen op het ontwikkelen en dus funderen van een cultuur - het hanteren van normen en het geven van waarden aan iets draagt bij aan het behoud van cultuur binnen de metafysische grenzen van het bestaan van cultuur als fenomeen. Vrijheid draagt bij aan de verbreding van de gestelde normen, waardoor de waardering van het iets degradeert, omdat er waardering voor een ander iets wordt gecultiveerd.
Deze begrippen zijn echter inhoudsloos indien er geen sprake is van een verband tussen mensen en hun interacties. Ik heb ooit het begrip saamhorigheidsgevoel aangedragen, maar wellicht dat het begrip sociale cohesie een correcter gebruik van woorden is. Door sociale cohesie komen mensen nader tot elkaar en door het uitwisselen van hun ideeën wordt er een overeenstemming bereikt over de verschillende besproken thema's - er wordt een oordeel geveld en dit leidt tot het vormen van een waardeoordeel over het thema waarover een waardeoordeel wordt geveld. Gelijktijdig met het opstellen van een waardeoordeel wordt er een norm gehanteerd, deze accentueert het waardeoordeel door een corresponderend gedrag op te roepen waardoor het waardeoordeel verwerkelijkt wordt.
Een waardeoordeel an sich is een abstract begrip dat eigenlijk alleen toegespitst is op een idee van Plato - het omvat een menselijk denkpatroon dat enkel fysieke werkelijkheid kan verkrijgen indien het wordt begeleid door een specifiek gedragspatroon dat wordt bewerkstelligt door het hanteren van een (gedrags)norm.

Ok, de fundamenten van een cultuur zijn gelegd. Nu kunnen we heel concreet een stap verder gaan richting het concrete begrip van een cultuur. Dit leidt echter primair tot een interessante vraagstelling die als volgt gaat: wat houdt het begrip an sich in?. Wat wordt er hiermee omschreven? Omvat het enkel een model gebouwd op definities cq. principes? Wordt er enkel toegespitst op de essentie van hetgeen waarvan het begrip is opgebouwd vanuit een psychologische gewaarwording? Of omvat een begrip een volledig alomvattend model van waaruit primair de essentie van het concept wordt omgeschreven en hieropvolgend de psychologische gewaarwording van het concept wordt uiteengezet?
Mijn doel is het laatste, met het opstellen van een begrip van cultuur wil ik tot een alomvattende definitie komen, waarmee de metafysische facetten van cultuur zijn omschreven, alsmede de psychologische implicaties en de interacties die plaatsvinden tussen de cultuur als fenomeen en het individu als psychologisch mechanisme. (Hierbij expliciteer ik het onderscheid dat doorgaans wordt gemaakt tussen het psychologisch mechanisme als interacterend element met de buitenwereld en het fundament van onze karakter dat is omgeschreven in mijn betoog over het karakter vanuit een psychologisch perspectief beschouwt).

Afgaande om mijn huidige standpunt beschouw ik cultuur nog steeds als een fenomeen, het bestaat enkel en alleen binnen menselijke betrekkingen, althans de cultuur zoals wij die kennen vanuit de menselijke opvattingen. Een bioloog danwel een psycholoog zou als tegenargument kunnen opwerpen dat binnen elke groepering van een diersoort er sprake zal zijn van de ontwikkeling van sociale cohesie waarbij er sprake is van interacties tussen ieder lid van de groep dat kan worden omgeschreven als cultuur.
Hetgeen wat ons begrip van cultuur extra complex maakt is de dynamiek van de menselijke psyche, gecombineerd met diens drang naar het reflecteren van ons gedrag op de door onszelf als groepsgedrag opgestelde normen en waarden, die ook constant veranderlijk zijn, waardoor het voor ons als individu praktisch onmogelijk wordt om ons gedrag aan te passen conform de geldende normen. Natuurlijk kunnen wij besluiten om ons gedrag als non-conformistisch ten uitvoer te brengen, maar dan brengen wij al per definitie onszelf in gevaar, doordat dit kan leiden tot het te worden verstoten vanuit de groep. En ieder individu erkent de noodzaak om te leven als groep, ondanks de huidige opzet van onze westerse samenlevingen, waarmee wij de grenzen kunnen opzoeken tussen leven als individu en leven als een groep.
Ik denk dat ik mijn huidige definitie van cultuur behoud, zoals ik die hierboven had omgeschreven. De kanttekening die ik hierbij wil maken, is het belang van de menselijke psyche als individu en de invloed die het individu hierop uitoefent. Dit betekent echter allerminst dat één enkel individu de macht heeft om een complete cultuur te vernietigen, maar het betekent wel dat de ideeën die door één enkel individu worden uitgedragen en positief wordt ontvangen door diens medemens, dat het idee langzaam maar zeker geïntegreerd raakt binnen de groep en misschien zelfs binnen de algehele samenleving als het aangedragen thema dusdanig alomvattend is dat het ieder individu beïnvloedt.
Echter zullen er altijd enkele individuen overblijven die tegenovergestelde ideeën ontwikkelen, die zich blijven vasthouden aan onconventionele gedachtenwijzen. En dit is zeer belangrijk! Want het zijn juist de onconventionele gedachtenwijzen die zich na verloop van tijd zullen ontplooien tot belangrijke invalshoeken waardoor een bepaald thema op een unieke wijze wordt benadert en indien de cultuur van een samenleving een verandering verlangt, kan het individu die denkwijze overdragen op diens medemens en is het afhankelijk van het belang van de gewenste verandering an sich en het effect van de invalshoek of dit nieuwe idee wordt overgenomen door andere mensen of niet. En indien dit het geval is, ontstaat er een nieuwe vorm van cultuur, waarbij een idee breed wordt gedragen, tot enkele individuen aan toe die wederom onconventionele gedachten hierop nahouden.

En zo mijn vrienden blijft cultuur bestaan als een unieke wijze van interacties tussen individuen op grote schaal. Ik heb expliciet gekozen om niet dieper in te gaan op de verschillende facetten van onze cultuur, zoals de diverse subculturen dat ons land rijk is, of de invloed van religie op ons cultureel denken, omdat religie een andersoortige denkwijze omvat dat buiten deze blog valt.

Mijn vrienden, ik wens jullie allen een zeer fijn weekend toe! Een dikke knuffel van jullie semi-filosoof, Halbe!