Psychologisch intermezzo - De angstige samenleving

Een van de sprookjes van Grimm is het verhaal van een jongeman die erop uittrok om de angst te leren kennen. We laten onze avonturier maar zijn gang gaan zonder ons erom te bekommeren in hoeverre hij op zijn weg het verschrikkelijke heeft gevonden. Wel wil ik zeggen dat dit, de angst leren kennen, een avontuur is dat ieder mens moet doorstaan, wil hij niet verloren gaan door ofwel nooit in angst te hebben gezeten of door in zijn angst ten onder te gaan. Wie dus heeft geleerd op de goede manier angst te hebben, die heeft het hoogste geleerd. [...]
Hoe dieper zijn angst is, des te groter is de mens. Men moet dat dan niet nemen in de zin waarin mensen dat in de regel doen, waarin de angst zich richt op het uiterlijke, op dat wat buiten de mens ligt, maar in die zin dat hij zelf de angst produceert. [...] Zelfs het verschrikkelijke woord dat zelfs Luther angst inboezemde om erover te preken: 'Mijn God, mijn God, waarom hebt gij mij verlaten', zelfs dat woord drukt het lijden niet zo sterk uit. Want dat laatste drukt een toestand uit waarin Christus zich bevindt, het eerste is de aanduiding van de verhouding tot een toestand die er niet is.
De angst is de mogelijkheid van de vrijheid, alleen deze angst is door het geloof absoluut vormend, doordat hij alles wat eindig is verteert en elk bedrog van de eindigheid ontdekt. [...] Wie door de angst wordt gevormd, wordt gevormd door de mogelijkheid, en alleen wie door de mogelijkheid wordt gevormd, wordt gevormd naar zijn oneindigheid. De mogelijkheid is daarom de zwaarste van alle categorieën. - Soren Kierkegaard, Het begrip Angst, Nederlandse vertaling door uitgeverij Damon, pagina 167 - 168

Steeds vaker lees ik berichtgeving over 'angst'. Laat ik beginnen met een opsomming van feiten en de primaire 'angst' dat hieruit volgt:

- Meer meisjes zijn van plan om op reis te gaan naar Syrië, ISIS roept kalifaat uit. Wat is de onderliggende angst? 'Jihadisme is in opkomst en hierdoor zullen er terroristische aanslagen gebeuren in ons land!'
- Honderden miljoenen moslims doen aan de ramadan, Buschauffeur weigert vrouw die burka draagt de bus in te gaan. Wat is de onderliggende angst? 'De islam is in opkomst en gaat onze moderne westerse beschaving verkrachten!'
- Monsanto is geclassificeerd tot "World's most evil corporation". Wat is de onderliggende angst? 'Ik ga verschrikkelijke vormen van kanker krijgen door gevolg het eten van GMO voedsel!'
- Fotoverbod in zwembaden uit angst voor pedo's. Wat is de onderliggende angst? 'Mijn kinderen zijn niet veilig voor al die pedofielen die rondlopen in dit land!'
- Man dood bij woningoverval winterswijk. Wat is de onderliggende angst? 'Door de open grenzen wordt ons veilig land overvallen door oost-europese bendes en ben ik niet meer veilig in mijn eigen huis!'

Ogenschijnlijk is de primaire angst een voor de hand liggende verklaring. Het is voor ons als mens belangrijk een verklaring te vinden voor gebeurtenissen in ons leven. Dat geeft ons namelijk houvast aan de chaos van het leven, het zorgt ervoor dat wij de controle behouden over ons leven en dat wij nog altijd (in de illusie verkeren om) keuzes (te) kunnen maken.
Ik heb al vele blogs gewijd aan de verschillende facetten van de menselijke psyche met diens interacties tussen onze emoties en onze ratio, maar het onderwerp 'angst' is echter nooit het hoofdthema geweest. Het is in het verleden verschillende keren ter sprake gekomen, vooral in relatie tot de beelden die worden gevormd bij het nadenken over een potentiële toekomst.
Voordat ik doorga, lijkt het mij een goed begin om twee kernvragen op te stellen, te beginnen met als eerste: Wat is angst?
Ik heb ooit eens een psychologisch intermezzo geschreven getiteld ratio vs. emoties. Ik heb toen angst als volgt omschreven:

Heel simpel gezegd is angst niks meer dan het veronderstellen van een potentieel toekomstig negatief scenario dat wel degelijk reëel is, maar afhankelijk is van een diversiteit van secundaire factoren wil dit scenario daadwerkelijk waarheid worden.

Echter ben ik vandaag tot de ontdekking gekomen dat dit helemaal niet correct is. Ik maak een fout die heel veel andere mensen ook maken: het plaatsen van vrees onder dezelfde noemer als angst. Al hoewel deze uitspraak een scherpe nuance vereist, kom ik hier zo op terug. Als de bovenstaande quote geen correcte verwijzing is van angst, wat is angst dan wel?

Angst is een fundamentele emotie waarbij het aanschouwen van direct gevaar leidt tot een respons waarbij de verschillende variabelen bepalen of er wordt besloten om te gaan vluchten, te vechten of er gebeurd niks en het individu verstijft letterlijk van angst.

Angst kan op fysiologische wijze worden omschreven door te verwijzen naar alle lichamelijke veranderingen die tijdelijk plaatsvinden op het moment dat een individu angst ervaart. Dat is het moment waarop de hartslag versnelt en plotseling extra zweet wordt geproduceerd op de bekende plekken van het lichaam.
De variabelen die van invloed zijn op de keuze om te gaan vechten, vluchten of verstijven kunnen worden ondergebracht in een aantal categorieën. Als eerste is er de mentale weerbaarheid van het individu. Een persoon die mentaal veel kan incasseren, zal sneller gaan vechten, omdat hiermee de kans op overleving wordt vergroot. De tweede is echter net zoveel bepalend: de fysieke kracht van het individu. Iemand die fysiek weinig macht heeft, zal sneller besluiten om te gaan vluchten. Als laatste is er de omvang van het gevaar. Iemand die zich in een vliegtuig bevindt dat gaat neerstorten kan gaan vechten, maar dat heeft geen zin. Op zo een moment is het effectiever om te verstijven in de hoop dat het individu het ongeluk zal overleven.
Tot zover is de kernvraag beantwoord. Wat mij echter fascineert is hoe snel de misconceptie ontstaat tussen angst en vrees.

Dan komt nu de tweede, die voor de oplettende lezer vanzelfsprekend zal zijn: Wat is vrees?
Vrees kan in filosofische termen worden omschreven als: de psychische projectie van angst; het is dus een momentopname van angst. Hiermee classificeer ik vrees tot dezelfde fysiologische toestand als angst, omdat vrees eveneens leidt tot fysiologische kenmerken die enkel worden toegeschreven aan angst. Hoe kan het dan dat angst en vrees op fysiologisch niveau hetzelfde effect bewerkstelligen, maar vanuit een filosofisch perspectief een andere 'zijns-vorm' bevatten?
Dat komt omdat er denkbeelden ontstaan die gepaard gaan met het ontwikkelen van een gevoel dat wij omschrijven als 'angst' maar die niet gepaard gaan met observaties waaruit volgt dat wij een reëel gevaar aanschouwen.
Wij aanschouwen een object dat bij het individu een gevoel opwekt van angst; dit is dan ook een subjectieve aangelegenheid, omdat ieder individu op een andere manier in contact staat met de realiteit in de objectieve zin van het woord. Het is deze psychologische gewaarwording van realiteit dat een verschil van angst creëert. Iemand die bang is om te vliegen zal een grotere vrees hebben dan iemand die nerveus om te gaan vliegen. Het gevolg is dat de eerste persoon een scala aan potentiële scenario's zal creëren op basis van de propositie als ik ga vliegen, dan kom ik te overlijden. Elk scenario zal onvermijdelijk leiden tot een gruwelijke dood, terwijl hiervoor geen enkele rationele grond voor bestaat.
Het is de angst voor de dood dat leidt tot de creatie van scenario's, maar de psychische projectie van alle angsten die worden uitgebeeld in de verschillende scenario's is louter vrees: vrees voor de dood. De oplettende lezer zal opmerken dat dit geen kwantificatie is in termen van tijd, maar een volledig andere zijns-vorm. Uiteraard is het wel zo dat angst co-existeert met een langer tijdspad dan de vrees, wat vaak gepaard gaat met een momentopname in tijd.
Als afsluiting van het bovenstaande heb ik een analogie van de ervaring van angst omschreven vanuit een bepaalde psychologische gewaarwording. Deze quote komt uit hetzelfde werk als de inleiding:

Angst kan men vergelijken met duizeligheid. Wie neerziet in een diep ravijn wordt duizelig. Maar waar ligt dat aan? Evenzeer aan het eigen oog als aan het ravijn, want wanneer deze persoon nu eens niet in de afgrond had gekeken... Zo is de angst het duizelen van de vrijheid, dat ontstaat wanneer de geest de synthese wil stellen en de vrijheid nu neerziet in haar eigen mogelijkheid en dan naar de eindigheid grijpt als houvast. In die duizeling bezwijkt de vrijheid.

Als iemand zegt 'ik ben bang', dan houdt dit in dat iemand angst ervaart. Er zijn mogelijkerwijze bepaalde omstandigheden die een zodanige indruk wekken van een dreigende omgeving, maar dan is er niet enkel sprake van vrees, maar ook van angst vanwege de onbekende ogenschijnlijke dreiging. Een dreiging dat kan resulteren in schade en soms zelfs de dood. Vanuit die optiek is angst een slimme raadgever; het weerhoudt een individu ervan om zich in een positie te plaatsen dat hem/haar vatbaar maakt voor schade.
Er is echter ook iets als een 'relativeringsvermogen': het maken van een reële inschatting van een dreiging. Dat doet een individu op basis van kennis en inzicht, al dan wel of niet verkregen d.m.v. ervaring. Het is deze ervaring dat ervoor zorgt dat ouderen over het algemeen veel stabieler zijn dan iemand die leeft in zijn/haar twintiger-jaren. De ouderen hebben 'alles' al ervaren, terwijl jongeren 'alles' nog moeten ervaren.

Toch wordt ook dit relativeringsvermogen beperkt door een scala aan factoren.
De primaire overbrugging die mensen moeten maken om in contact te komen met andere mensen is die van een verschil in cultuur. Dit maakt het makkelijk voor mensen om contact te leggen met mensen die dezelfde culturele achtergrond hebben, maar het veroorzaakt barrières bij het leggen van contact tussen mensen uit verschillende culturen. Ik ga hier niet verder over door, gezien het feit dat ik hierover voldoende heb geschreven. Waar het mij om gaat is echter het begrip hebben voor ons medemens. Een verschil in cultuur met diens unieke normen, waarden en gebruiken is hetgeen vaak moeilijk te begrijpen is, vooral wanneer geloof en religie ook een rol gaat spelen in de vorming van cultuur.
De secundaire overbrugging is die van een persoonlijke levensovertuiging cq. ideologie. Ik heb een gezond wantrouwen ontwikkeld jegens elke vorm van religie. Ik sta echter wel open voor een vruchtbare discussie over wat een religieus persoon beschouwd als God, maar mijn gesprekspartner moet mij niet proberen te overtuigen van diens levensovertuiging en hoe "God alles in mijn leven bepaald", want dan ga ik op de Nietzscheaanse stijl de uitspraak doen 'God is dood'.
Hetzelfde geld ook voor de vrijheid van meningsuiting, iets wat sterk onder druk is komen te staan. Dit is overigens een interessant punt om bij stil te staan: hoe komt het toch dat de vrijheid van meningsuiting onder druk is komen te staan?.

Als ik mij tot de islam ga bekeren en ik begin een radiostation waar ik 24/7 uur ga preken uit de Koran, dan mag dit toch?
Volgens mij niet, mij dunkt dat de hele samenleving op zijn achterste poten gaat staan, want oh oh oh, stel je toch eens voor dat ik een jongere aanspoor tot de Jihad!?
Hetzelfde is ook geldig wanneer ik een pedofielenvereniging begin. Ik ben gelukkig zelf geen pedofiel, maar als ik mijn steun wil betuigen, dan doe ik dat gewoon. Dat mag toch, in onze samenleving? Of wordt ik opeens als pedofiel geclassificeerd, omdat ik een pedofielenvereniging start?
Het probleem is als volgt: het moment dat ik mijn steun betuig jegens een thema dat in een kort verleden verantwoordelijk is geweest voor maatschappelijke onrust, ook al is het onder het mom van de vrijheid van meningsuiting, is het moment dat mensen bang worden voor de onbekende gevolgen. Want stel je toch eens voor dat onze samenleving opnieuw wordt geconfronteerd met een dergelijke gebeurtenis, oh de horror!
De uitspraak van Wilders is hier ook een voorbeeld van. Hoe immoreel ofwel potentieel schadelijk het ook is voor onze samenleving: het mag. In plaats van een algeheel cordon sanitaire met alle onvoorspelbare gevolgen van dien, moeten wij het dialoog aangaan met elkaar; overbruggen van elkanders ideologieën.
Wij moeten niet de uitspraak an sich verwerpen, nee wij moeten ons wapenen tegen het denken in termen van vijandbeelden. Wij moeten de ander niet als een vijand beschouwen, want daarmee creëren wij zelf een tweedeling: het 'zij-kamp' en het 'wij-kamp'. 'Wij' verenigen ons op basis van onze ideologie, net als 'zij'. De enige manier om dit te overbruggen is om het dialoog aan te gaan. Doen wij dit niet, dan worden de twee kampen steeds banger. Bang vanwege het onbegrip, bang vanwege de potentiële schade die het ene kamp het andere kamp kan berokkenen.

Of gaan wij onze kop in het zand steken en ons zelf bang maken voor de ander?
Om terug te gaan naar de primaire artikelen van deze essay: ik weet niet wat de redenen was van de buschauffeur om die vrouw in burka niet toe te laten in de bus, maar ik was verbaasd toen ik deze woorden las op facebook: 'Deze buschauffeur heeft volkomen gelijk ze kan wel een bom gordel dragen of mischien is het wel een hij een jihadist onder zo,n soepjurk'. Zou dit dezelfde redenatie kunnen zijn als die van de buschauffeur? Ik mag hopen van niet, want dit is juist het toonbeeld van angst dat zich bijna als een ziekte in onze moderne samenleving aan het manifesteren is.
Wees gerust argwanend over de opkomst van de Jihad, maar hou je wel bij de feiten mijn beste lezer. Er wordt op internet voldoende onzin uitgekraamd (zoals deze blog), waarin enkel een sentiment wordt gecreëerd zonder enige vorm van rationele argumentatie. Het trieste is dat dergelijke blogs zoals deze een hoop aanhang krijgt, omdat mensen hun angst verwoord zien op dergelijke blogs, waarmee de primaire angst verspreid raakt.
Mijn beste lezer, de opkomst van de Jihad is niet iets wat jij en ik ons druk over moeten maken. Dat moeten wij over laten aan de ouders van moslimjongeren en professionals, je weet wel, de mensen die werkzaam zijn bij de AIVD. En ja, ook ik heb gelezen dat zij momenteel te kampen hebben met onderbezetting, betekent dit dat dit de kans vergroot op een terroristische aanslag door een jihadist? Nee mijn beste lezer, persoonlijk maak ik mij namelijk meer zorgen om de opkomst van het nationaal-socialisme. Hoe lang gaat het nog duren voordat er een aanslag wordt gepleegd door de Nederlandse variant van Anders Breivig? Ik wacht met spanning af, de popcorn staat in ieder geval klaar om te genieten van het media-circus wat dan gaat losbarsten.

En nu wij het toch over een mediacircus hebben, Sytze van der V. is onderhand ook een media-icoon geworden. Op Benno L., Robert M. en Volkert van der G. na durf ik dit individu toch wel te plaatsen onder het kopje 'bekende Nederlanders'. Dat zij een misdaad moesten plegen om bekend te worden is helaas onoverkomelijk, desalniettemin moet ik bekennen dat ik het in zekere zin erg vermakelijk vind om te lezen hoe 'heel Amersfoort' in protest is gekomen tegen de nieuwe woonplek van Sytze van der V. Begrijp mij niet verkeerd, ik heb begrip voor de onrust an sich. Zoals ik eerder schreef: angst is in essentie een goede raadgever. Maar je moet die angst wel kunnen relativeren en het lijkt erop dat onze samenleving niet meer in staat is om op reële wijze om te gaan met dergelijke maatschappelijke thema's zoals pedofilie, getuige de maatschappelijke afkeur jegens dit thema. Iedereen verkrampt bij het horen van het woord pedofiel vanwege de maalstroom aan emoties die dit thema opwerpt en hierdoor is een maatschappelijke oplossing nog steeds ver te zoeken.
Zullen wij het woord pedofilie dan maar gewoon bestempelen als taboe? Dat is natuurlijk veel makkelijker! Dan kunnen wij onze kop in het zand steken en opnieuw als maatschappij verontwaardigd reageren wanneer een pedofiel onschuldige kindertjes heeft betast. Had de correspondent toch gelijk toen zij de teksten op de spandoeken hadden herschreven: Sytze van der V, weg ermee.

Mijn beste lezer: wat gaan wij doen als samenleving?
Gaan we dan toch uiteindelijk het dialoog aan met elkander?
Kunnen en durven wij het aan om onze eigen mening opzij te zetten en de mening van een ander te accepteren?
Kunnen en durven wij het aan om de ander op zijn minst proberen te begrijpen, ook al is diens ideologie geheel tegengesteld t.o.v. jouw eigen ideologie?
Kunnen en durven wij de vrijheid van meningsuiting ten alle te tijden te respecteren, ook al worden er moreel verontwaardigde uitspraken gedaan?
Of verdrinken wij ons in de maalstroom van angst?

Mijn vrienden, dank voor het lezen van deze blog! Het was uiteindelijk veel langer geworden dan in de eerste instantie de bedoeling was, maar ik denk dat ik wel een volledig schrijven heb gemaakt over dit thema dat ik persoonlijk als een serieuze bedreiging voor onze samenleving beschouw. Ik wens jullie allemaal nog een hele fijne zondag toe!
Een dikke knuffel van jullie semi-filosoof, Halbe!