Filosofische beschouwingen op de ontwikkeling van de rechtsstaat der Nederlanden in de laatste decennia

The reason no single human being can be trusted to rule others, and why the rule of law thus becomes necessary, is that few human beings have the requisite knowledge, and none can be expected, always and in every case, to subordinate his or hew own private interest to the common good. By giving the highest offices to a number of different indviduals at once, limiting their terms, holding elections, having the performance of public officials audited by others afterward, and subjecting them to the penal code as well as the complex system of educational customs and practices, the Athenian has prescribed a great many legal means of restraining the selfish desires and fears to which human beings are prone. Nevertheless, as the Athenian has insisted from the beginning of the dialogue, such restraints do not and will not suffice to produce virtuous or happy people. To rule themselves - both as individuals and as a community - and so attain and retain their freedom and friendschip, people have to develop their intelligence. - Pagina 139, Plato's Philosophers, geschreven door Catherine H. Zuckert.

Ons land bevindt zich op allerlei fronten in een impasse. Het politiek landschap is versplinterd, iets dat door verschillende mensen wordt beschouwd als de nalatenschap van wijlen Pim Fortuyn. Mensen zagen in hem de nieuwe messias, de redder van ons land. En het liet ons land ontredderd achter na diens dood; verdwaasd kozen wij en masse voor de partij waarvan iedereen had verwacht dat het een goede vertaling zou zijn van het gedachtengoed dat door hem werd uitgesproken. Het mocht niet baten, na de val van Balkenende-I vloog iedereen terug naar de vertrouwde plekken - partijen waar wij daarvoor altijd op stemden.
De maatschappelijke onrust bleef en werd in zekere zin scherper van aard, want onze vriendelijke politici laten zich schijnbaar in het huidige tijdperk veel sneller leiden door de publieke opinie, met alle beleidsmaatregelen die eruit voortvloeien.
In de volkskrant was twee maanden geleden zelfs een artikel gepubliceerd waarin het voortbestaan van Nederland als rechtsstaat in twijfel werd getrokken. Ik heb vorig jaar al eerder een een schrijven hieraan gewijdt, waarin ik mij verbaasde over de simpliciteit van ons medemens, dat het louter op een emotionele basis een mening kan vormen over een ernstige zaak, terwijl de ratio hierdoor raakt overwoekerd.

Zoals zo mooi in het artikel staat geschreven heerst in ons land een nare mentaliteit van bekrompenheid jegens de rechtspraak; dit gegeven is natuurlijk volstrekt uit den boze als je nagaat dat ons land moet doorgaan voor een rechtsstaat! Het lijkt alsof hier een rol is weggelegd voor onze politici - dat zij eindelijk die leiderschapsrol gaan spelen waar wij al jaren naar verlangen als samenleving. Het enige wat tot nu toe hiervoor kon doorgaan was een irrationele afspiegeling van de grote denker die wijlen Fortuyn was in de vorm van Geert Wilders. Naast Wilders was er ook nog iemand anders, Ayaan Hirsi Ali kon even genieten van haar bekendheid als islamcriticus bezien vanuit een vrouwelijk oogpunt. Helaas was Rita Verdonk het hier niet mee eens, met alle gevolgen van dien - deze rel was het einde van Balkenende-II.
Waar Ayaan Hirsi Ali besloot te kiezen voor een internationaal platform, zag de opportunist pur sang zijn kans schoon om het politieke toneel te overschaduwen met diens anti-islamretoriek, doorspekt met hier en daar loze leuzen die gericht waren op de waan van de dag.
Ik heb geen behoefte om een gedetailleerde beschrijving te maken van alle politieke invloed die is voortgevloeid uit de anti-islamretoriek van Wilders, ik verwijs hiervoor met alle plezier naar een scherp geschreven betoog waarin ik de PVV beschouw als een fascistische partij of diens discutabele invloed op het handelen van Anders Breivig, toen hij een bloedige aanslag pleegde die sterk politiek gekleurd was. Ik wil graag stil staan bij het tekortschieten van het politiek beleid op het gebied van economie.

Wij mogen wijlen Adam Smith bedanken voor het ontwikkelen van een filosofisch systeem dat de grondslag was voor een kapitalistisch model. Het is vooralsnog dankzij het kapitalisme dat onze wereld eruit ziet zoals het er nu uit ziet. Tenslotte is de welvaart van een land inherent aan de economische groei van een natie. Hij pleitte voor een vrij systeem waarin ieder persoon die een mogelijkheid zag om te ondernemen, dit ten uitvoer bracht om zichzelf te onderhouden en indirect bijdragen aan de ontwikkeling van de economie. Dit kennen wij heden ten daagse als het liberalisme, dat tevens tegenwoordig veel kritiek te verduren heeft. Het is weliswaar het liberalisme dat heeft bijgedragen aan de omvangrijke groei midden jaren '90 van de vorige eeuw, de terugslag van de jaren '00 heeft een grote stempel gedrukt op de westerse wereld. De moderne economie, gefundeerd op diens kapitalistische wetten schudde op diens grondvesten.
De gevolgen van de kredietcrisis waren ongekend. Waar de EU net was bijgekomen van alle veranderingen die volgden op de invoering van de euro, begonnen een hoop mensen zich toch wel druk te maken over al dat geld dat verdween in Amerika, omdat mensen hun hypotheek niet meer konden betalen, op straat werden gezet en het huis met verlies werd verkocht. Het was pas toen een systeembank omviel dat de kredietcrisis over sloeg naar Europa. Beursen zakten in het rood en mensen wisten niet meer waar zij nog geld konden winnen met handel. De zogenaamde "eurocrisis" is het kindje geworden van de kredietcrisis en woedt heden ten daagse nog steeds. Dacht men vroeger dat het onmogelijk was voor een land om failliet te gaan, werd dit opeens een reële mogelijkheid toen bleek dat verschillende landen een slecht economisch beleid hadden gevoerd.
Ik vraag mij af, los van de logica van de golfbeweging die bestaat binnen de gedragingen van de economie, hoe is het toch mogelijk dat in dit tijdperk landen failliet kunnen gaan? Is dit te wijten aan een perverse manier waarop het systeem van Adam Smith is geïmplementeerd in de moderne economieën? Of hebben wij als in de moderne economen het originele systeem van Adam Smith gewoon ronduit verkracht waardoor het niet meer kan functioneren binnen de moderne economieën?

Ons land bevindt zich vooralsnog niet in rustig vaarwater, allerminst. De sociaal-maatschappelijke onrust jegens de vermeende "islamisering van westerse landen" is nog steeds een feit, het is lastig om na te gaan of deze onrust wordt aangewakkerd door de opkomst van een politieke partij als de PVV of dat populariteit van een dergelijke partij enkel wordt aangewakkerd door de sociaal-maatschappelijke onrust - hierbij belanden we terug op het al bekende "kip en het ei-verhaal". Ik denk dat dit een goed punt is om stil te staan bij de quote waarvoor ik deze keer heb gekozen om te fungeren als inleiding. Ik heb besloten om te beginnen met een verhaling dat afkomstig uit een werk van Plato namelijk The Laws.
Dit werk omvat een uitvoerige filosofische verhandeling van de verschillende facetten van het begrip "wetten". Een dergelijk begrip spreekt voor zich, toch kan ik verschillende filosofische essays schrijven over dit thema, zonder dat ik een concrete (filosofische) vraagstelling heb opgesteld. Wat mij intrigeert is het propositie van de politiek op wetten - de onlosmakelijke verbintenis waarop de politiek leidend moet zijn voor een natie om te functioneren. Het idee van het liberalisme is een overheid die enkel de maatschappelijke voorzieningen moet reguleren en daarnaast vooral een controlerende rol moet uitvoeren. Los van de verschillende vraagstellingen m.b.t. praktische uitvoering dat een dergelijk concept met zich meebrengt, is het interessant om te aanschouwen dat zelfs het liberale gedachtengoed nog altijd vasthoudt aan de ideeën dat dergelijke maatschappelijke instituten zoals de rechtspraak behouden moeten blijven voor de regering.

Een vraagstelling wil ik bij deze opwerpen:kunnen er wetten worden geformuleerd die ten doel hebben de samenleving te ondersteunen in diens ontwikkeling en die daarom ten alle tijde geldig zullen zijn?
Dit is een belangrijke vraagstelling dat ligt in het verlengde van de filosofische discussie die wordt gevoerd in het werk van 'The Laws'. Er wordt enerzijds betoogt voor het opstellen van wetten die voor eeuwig moeten standhouden. Dit zou in theorie mogelijk zijn, in het kader van ethiek. 'Het kwaad zit in ieder mens', zoals schijnbaar wordt beschouwd als een christelijke uitspraak - ik beschouw deze uitspraak eerder als mens eigen. Het is door de existentie van het kwaad dat het goede kan bestaan. Sterker nog, als ik even Nietzscheaans mag doen, het is juist het bestaan van het kwade dat noodzakelijk is voor het voortbestaan van het goede als tegenovergestelde kracht. Het feit dat wij in staat zijn om een ander mens te pijnigen en zelfs te vermoorden veroorzaakt in ons de afgunst jegens ieder mens die tot een dergelijke daad overgaat - dit leidt uiteindelijk tot de vorming van een prématuur moraal.

Afijn, ik dwaal af. Er wordt een hele fundamentele discussie gevoerd waarin wordt gesteld dat het mogelijk is om wetten op te stellen die eeuwig geldig zullen zijn. Maar voor wetten om te kunnen worden bekrachtigd, moeten mensen ook begrijpen waarvoor de wet dient. Een wet in het kader van moraal is vrij simpel te bevatten, maar in onze moderne rechtspraak wordt tegenwoordig steeds meer aandacht gegeven aan de neurologische/psychologische facetten van het menselijk handelen. Noem het woord pedofiel en direct steigeren mensen en omarmen zij hun kinderen op een krampachtige wijze, waarbij je je soms afvraagt of je niet medelijden moet hebben met kinderen die op een dergelijke overbeschermende wijze opgroeien. Het woord "psychologisch" wordt door dergelijke individuen beschouwt als een analogie van "geestelijk" en neurologie is een moeilijke term dat veel makkelijker kan worden omschreven met het woord "zenuwstelsel". Maar op het moment dat er wordt gesproken over neurologische interacties dan is men het spoort bijster, want dan wordt het toch zo moeilijk om het allemaal te volgen!
Het doet mij dan ook deugd om te lezen dat zelfs Plato het ooit heeft gezegd: and so attain and retain their freedom and friendschip, people have to develop their intelligence. Wellicht dat er ooit een tijd komt dat de samenleving zijn intelligentieniveau heeft ontwikkeld en niet louter een mening vormt op basis van irrationele ideeën.

De neurologie staat nog in haar kinderschoenen, terwijl de opzet van de rechtspraak is ontwikkeld sinds het begin van menselijke beschaving - sinds de tijd dat de oude Grieken een vorm van menselijke beschaving hadden ontwikkeld met diens verschillende vormen van staatsinrichting. Waar Plato een gedegen werk heeft geschreven dat van fundamentele invloed is geweest op de ontwikkeling van de rechtspraak in de oudheid, heeft Aristoteles een belangrijk werk geschreven over de (psychologische) gedragingen van de mens. Al zijn ideeën zijn samengebundeld in zijn Ethica Nicomachea en ik wil dan ook de volgende quote belichten uit dit werk:

De meerderheid van de mensen, en vooral de jeugd, vindt het namelijk niet prettig om ingetogen en geduldig te leven. Daarom is het nodig dat hun opvoeding en bezigheden bij de wet geregeld zijn, want ze zullen deze dingen niet onplezierig meer vinden, als ze er eenmaal aan gewend zijn geraakt. Ongetwijfeld is het echter niet voldoende de juiste opvoeding en aandacht te krijgen wanneer men jong is. Maar ook als volwassene is het nodig die bezigheden uit te voeren en ze tot gewoonte te maken. Daarom zullen we wetten nodig hebben die ook op de bezigheden van deze laatste leeftijdsgroep betrekking hebben en in het algemeen dus op het hele leven. Want de meeste mensen zwichten eerder voor dwang dan voor argumenten en eerder voor straffen dan voor wat moreel juist is.

Aristoteles gaat uit van het emotionele individu - een individu dat enkel gehoor geeft aan diens irrationele denkwijzen en zodoende niet voor rede cq. argument vatbaar is. Hij stelt dat juist omdat mensen zulke emotionele wezens zijn, het wenselijk is om een sociaal systeem te ontwikkelen waar de mens zich aan moet onderwerpen in de veronderstelling dat het uiteindelijk leidt tot de ontwikkeling van een volwaardig individu die in staat is op adequate wijze zijn/haar leven te kunnen leiden.
Bij Aristoteles werd het concept van de vrije wil niet expliciet uitgesproken, echter kan er uit verschillende stukken worden gededuceerd dat Aristoteles wel degelijk uit ging van het gegeven dat de mens uiteindelijk zelf een keuze maakt om een bepaalde handeling ten uitvoer te brengen. Deze discussie over de vrije wil vs. determinisme kan worden getraceerd tot een scala aan filosofen, wetenschappers en andere schrijvers die hebben bijgedragen aan deze maatschappelijke discussie. Er is enkel één persoon die ik in dit licht bezien verdiend om te worden benoemd.

Immanuel Kant heeft in zijn filosofie een moralistisch element ontwikkeld binnen zijn filosofisch systeem - dit element kan enkel bestaan met de propositie van het bestaan van de vrije wil. Ik ga hier niet verder over door, hiervoor verwijs ik graag terug naar mijn essays die zijn geschreven in het kader van de zoektocht naar een beter vermogen om het begrip moraliteit te kunnen bevatten.
Het moment dat mensen worden gereduceerd tot complexe gedetermineerde biologische wezens zal de dag zijn dat de rechtspraak kan worden opgeheven, omdat diens ethiek louter kan bestaan onder de voorwaarde van het bestaan van de vrije wil. Victor Lamme heeft in ieder geval het voorschot gegeven met zijn werk 'De vrije wil bestaat niet. Of dit het begin zal zijn van het einde is nog te betwijfelen - er zijn hele concrete aanwijzingen gevonden waarmee een deel van het menselijk handelen kan worden verklaard. Maar is nog altijd een groot grijs gebied dat wordt beslagen tussen de neurologie en de psychologie. Ik twijfel er niet aan dat er ooit een tijd zal aanbreken dat dit gebied is opgehelderd, maar ik laat in het midden of het accent komt te liggen op de neurologie of de psychologie. Toch heb ik het vermoeden dat ondanks het ophelderen van de fysische wetmatigheden, de vrije wil nog altijd zal blijven bestaan binnen een biologische context.

Mijn vrienden, dank voor het lezen van dit schrijven! Voor de verandering ben ik niet specifiek uitgegaan van bepaalde filosofische vraagstellingen, maar had ik eens de behoefte om mijn gedachte vrijuit doch wel enigszins gestructureerd op digitaal papier te vereeuwigen.
Ik wens jullie allen een hele fijne avond toe. Een dikke knuffel van jullie semi-filosoof, Halbe!